W drugiej połowie XIX wieku górnośląscy działacze narodowi dyskutowali o tym, jak przyłączyć Górny Śląsk do Polski, zrzucić wielowiekową niewolę i ucisk niemiecki. Cieszono się w 1918 roku z sąsiedztwa wolnej Polski, lecz wątpiono, czy upomni się Ona o piastowską ziemię tak dawno będącą poza państwem polskim. Kiedy Górnoślązakom wydawało się, że ich marzenia są bliskie realizacji, wówczas losami Górnego Śląska zajęła się konferencja pokojowa zwołana w styczniu 1919 roku w Wersalu. Rząd polski był przekonany, że w wyniku tej konferencji Polska otrzyma Górny Śląsk i dlatego ewentualną walkę o tę ziemię uważał za zbędną. Inaczej myśleli sami zainteresowani, obawiając się niewystarczającego zaangażowania rządu polskiego w sprawę odzyskania Górnego Śląska. Obawy te sprawdziły się już w 1919 roku, kiedy to Polska uwikłała się w wojnę z Rosją, Ukrainą i Litwą. Ślązakom zalecono cierpliwie czekać na decyzję zwycięskich mocarstw. W tej sytuacji Górnoślązakom pozostała tylko walka zbrojna.
Już w lutym 1919 roku powołano do życia Polską Organizację
Wojskową Górnego Śląska. POW przygotowywała społeczeństwo śląskie do walki
zbrojnej z Niemcami, a jej struktura organizacyjna opierała się na podziale
administracyjnym (gminach i powiatach), gdzie na czele stali komendanci (…).
Prężnie działały organizacje znajdujące się na terenie obecnej Rudy Śląskiej,
głównie w Kochłowicach, Wirku czy Nowej Wsi (…). Organizacja POW działała
również na terenie Halemby, a jej komendantem był Jan Cipa (…).
Początkowo decyzje podjęte na konferencji wersalskiej były
pomyślne dla Ślązaków. Dnia 7 maja niemiecka delegacja otrzymała projekt
traktatu pokojowego, według którego Górny Śląsk przyznano Polsce. Jednak z
takimi postanowieniami strona niemiecka nie zgodziła się (…). Niemcy za wszelką
cenę chcieli utrzymać Górny Śląsk w swoich granicach (…). Ostatecznie na
konferencji wersalskiej postanowiono, że o losach Śląska zdecyduje plebiscyt.
To postanowienie było dla Ślązaków
niekorzystne (…).
W sierpniu 1919 roku całym Górnym Śląskiem wstrząsnęły nowe
wydarzenia. Przemysłowcy masowo zwalniali robotników pochodzenia polskiego,
przyjmując na ich miejsce zdemobilizowanych żołnierzy. Takie postępowanie
spowodowało protesty robotników, którzy podjęli strajki (…). Załogi
strajkujących kopalń żądały usunięcia oddziałów Grenzschutzu z terenu Śląska,
zwłaszcza po zamordowaniu ośmiu osób w kopalni mysłowickiej.
W
dniu 16 sierpnia 1919 roku w Halembie doszło do prowokacji, której dopuścił się
płk Tullemann (…). Halembska kompania powstańcza podczas pertraktacji
dotyczących nabycia broni od policji wojskowej została napadnięta przez
przygotowany oddział Tullemanna. Wywiązała się walka, w której zginęli Jan Cipa
oraz płk Wojciech Pakuła. Byli oni pierwszymi ofiarami I Powstania Śląskiego na
terenie całego Górnego Śląska. Poległym powstańcom urządzono manifestacyjny
pogrzeb. Ta tragiczna akcja przyczyniła się do zapisania Halemby na Pomniku
Czynu Powstańczego w Katowicach. Opiewa ją powstańcza piosenka:
W
Halembie, w Halembie,
Przesmutno
się dziej,
Bo
na równej drodze
Krew
polska się leje.
Niewinnie
polegli
Kamraci
górnicy
Śląscy
męczennicy.
Grenszuce,
Grenszuce
Nic
wom nie brakuje,
Jeno
źdźbło miłości
Co
się w sercu czuje.
W
I Powstaniu Śląskim wziął również udział powstańczy pluton ze Starej Kuźnicy w
liczbie 40 ludzi pod dowództwem Stanisława Kraczli. Należał on do mikołowskiej
kompanii Ryszarda Bąka. Kompania ta uczestniczyła w nocy z 17 na 18 sierpnia w
bitwie o Mikołów (…). Na terenie Rudy Śląskiej bitwy miały miejsce w Orzegowie,
Goduli, Chebziu i Rudzie (…). Ostatecznie powstanie zostało zdławione 14
sierpnia 1919 roku (…).
Wzmagający
się terror ze strony niemieckiej spowodował kolejny zryw powstańczy. W maju
1920 roku w Halembie POW liczyła 30 osób, zaś komendantem był Augustyn
Olszynka. Jednakże w czasie ogłoszenia II Powstania Śląskiego w nocy z 20 na 21
sierpnia zgłosiło się dużo więcej powstańców niż liczyła organizacja (…). W
nocy z 20 na 21 sierpnia na terenie obecnej Rudy Śląskiejpowstańcy opanowali
Rudę, a nazajutrz Bielszowice oraz z 21 na 22 sierpnia Halembę. Natomiast
powstańcy z Kochłowic, Bykowiny i Frydenshuty (Nowy Bytom) wyruszyli w kierunku
Wielkich Hajduk (Chorzów Batory) (…). Powstańcy opanowali również Wirek i
Godulę (…). We wszystkich zajętych miejscowościach utworzono Straże
Obywatelskie, aby strzegły ładu i porządku na ich terenie. Przemianowano
również wszystkie nazwy ulic z niemieckich na polskie (…).
W dniu 20 marca 1921 roku odbył się na
terenie Górnego Śląska plebiscyt. 60, 8% ludności obecnej Rudy Śląskiej
opowiedziało się za Polską. Z terenu Halemby uprawnionych do głosowania było
1013 osób (…), z czego na listę polską głosowało 829, na listę niemiecką 176
(…). Ze względu na dopuszczenie do głosowania emigrantów, wyniki plebiscytu nie
odzwierciedlały rzeczywistego układu sił na terenie Górnego Śląska (…). Kiedy
przyszła wiadomość, że do Polski mają zostać przyłączone tylko powiaty
pszczyński i rybnicki z pominięciem powiatów katowickiego, bytomskiego,
tarnogórskiego, gliwickiego, strzeleckiego, chociaż strona polska również tam
uzyskała większość głosów, zdecydowano się na kolejny zryw zbrojny (…). W nocy
z 2 na 3 maja 1921 roku wybuchło III Powstanie Śląskie (…).
W
czasie III Powstania Śląskiego Halemba już na początku została obsadzona przez
oddziały powstańcze Grupy Wschód. Strażą Obywatelską Halemby kierował Smorz, a
jego zastępcą był Pyka, liczyła ona 64 osoby (…). Halembianie tworzyli dwie
kompanie batalionu wojsk powstańczych w liczbie 120 osób. Dowódcą był Ludwik
Cipa (…). Powstańcy wyruszyli pod Górę
Św. Anny, gdzie jednym z batalionów I pułku piechoty dowodził Walenty Fojkis
(…). W walkach polegli halembianie: Ryszard Krzykowski, Wiktor Moroń i Ignacy
Falkus. W powstaniach zginęli także Józef Mańka i Ryszard Jureczko (…).
Dzięki
zrywom powstańczym znaczna część Górnego Śląska została przyłączona do Polski.
Przejęcie Halemby przez władze polskie miało miejsce 20 czerwca 1922 roku. Jej
mieszkańcy , doceniając poświęcenie i heroizm powstańców, ufundowali pomnik,
który w 1934 roku stanął na terenie naszej miejscowości. Jednakże został
całkowicie zniszczony przez Niemców w 1939 roku po wybuchu II wojny światowej.
W. Szołtysek, B.
Swoboda, Nadanie imienia Powstańców Śląskich [w:] 160 lat szkoły w Halembie, Ruda Śląska
2001, s. 41-45.
